Ik geef mezelf een leven de tijd om te begrijpen wie ik ben. Regelmatig vraag ik me af of dat lukken zal. De mensen met wie ik samen leef komen er wel achter, maar of ik er dan nog ben? Jezelf begrijpen, een grotere filosofische uitdaging bestaat er niet. En juist daarom wil ik het geheim ontrafelen, om rust te vinden in de zoektocht naar mijn identiteit. Want ik wil niet wachten totdat ik word vastgelegd in een leuke volzin op een grafsteen. Voorlopig kan ik niks anders verzinnen dan: “Hallo, is daar nog iemand?”
Na jarenlang zoeken weet ik maar al te goed dat ‘jezelf begrijpen’ meer vragen oproept dan antwoorden.
Zelfs de meest gewaardeerde filosofen, schrijvers en spirituele leraren eindigen in onwetendheid als zij hun identiteit proberen te ontrafelen. Al komen ze steeds dichter bij de kern van ons bestaan, mede dankzij de oosterse invloeden die sinds de jaren zeventig massaal het westen binnenstromen. Ook de Nederlandse filosoof Jan Bor onderzoekt onze levensvragen over identiteit en zelfbeeld.
Geïnspireerd door de Oosterse filosofie en zijn kunstzinnige opvoeding trekt hij er regelmatig op uit om antwoorden te vinden op de vraag ‘Wie Ben Ik?’
Ik ben fan van zijn werk voor de televisie. Omdat het toegankelijk is zonder oppervlakkig te zijn, inhoudelijk en verrijkend. Bovendien weet hij op nuchtere en eigentijdse wijze de juiste vragen te stellen aan mensen die meer weten dan jij en ik. En hij is gewoon enthousiast, dat merkte ik tijdens onze samenwerking voor de publieke omroep. Dat moet ook wel wil je documentaires maken zoals hij doet. Hij gaat langdurig op pad om de mening te vragen van uiteenlopende experts in binnen- en buitenland en voegt daar zijn persoonlijke beschouwingen aan toe. Zijn nieuwe 4-delige serie Kan ik de wereld veranderen? met een complete aflevering over identiteit, is daarom een cadeautje als je jezelf wil leren begrijpen. In minder dan een uur combineert hij uiterst waardevolle inzichten en ervaringen van uiteenlopende deskundigen die uitleg geven over identiteit en zelfbeeld. Daar kan geen filosofisch handboek tegenop.
Want hoe doe je dat, jezelf begrijpen? Waar te beginnen?
Je kunt in elk geval niet vroeg genoeg beginnen. Zo had ik als kind graag begrepen wat al dat denken in mijn hoofd betekende. En in relatie tot mijn partners had ik ook graag wat meer kennis gehad. Uiteindelijk ben ik met vallen en opstaan een heel eind gekomen, ik weet wat al dat denken in mijn hoofd betekent. Maar begrijpen wie ik echt ben? Dat lijkt een levenslange oefening. Waar te beginnen?
Je identiteit vormt zich al voordat je erover nadenkt.
Je wordt geboren met een set genetisch materiaal in een lichaam dat alles bij elkaar houdt. Op het moment dat je het levenslicht ziet, begint jouw verhaal: Je doet iets, je ouders reageren en jij leert. Hoogleraar psychologie en mindfulness expert Susan Bögels legt dit eenvoudig uit in de serie van Jan Bor. Volgens haar vormt deze wisselwerking tussen ouders en kind, elkaars spiegel zijn, het eerste beeld van wie je bent. En daar komen gedurende je leven talloze beelden bij dankzij iedereen die je ontmoet. Al deze indrukken vormen het beeld dat jij van jezelf hebt. En vaak identificeer je je met dit beeld als de ‘ik’ die je bent.
Probeer jezelf maar eens los te zien van alle mensen in je leven.
Onmogelijk, daar kwam ik achter toen ik de oefening zelf deed. Ik ben de dochter dankzij de moeder die ik heb. De vrouw door alle mannen die ik heb gekend en de moeder door de zoon die ik op aarde heb gezet. Al deze ervaringen en relaties hebben beelden in mijn hoofd gevormd over wie ik ben. De meest duidelijke – en soms indringende – beelden blijven overeind, en regelmatig wordt er iets nieuws aan toegevoegd. Vaak door een andere rol, bijvoorbeeld als je de zorg voor iemand krijgt. Of wanneer je een nieuwe baan en collega’s hebt, andere vrienden, een huisdier of gaat verhuizen. Nog extremer wordt je verhaal wanneer je niet langer hetero bent of een geslachtsverandering ondergaat. Stel jezelf dan nog eens de vraag: Wie ben ik?
Sommige mensen trekken eropuit om zichzelf te leren begrijpen.
Zo ook schrijver en bioloog Arita Baaijens, die helemaal alleen met drie kamelen de woestijn introk om te ontdekken wie ze was. Zij vertelt erover in de documentaire van Jan Bor, een verhaal dat ik al kende. Ik ontmoette haar namelijk enkele jaren geleden tijdens een spiritueel festival waar zij het boek over haar woestijnavontuur besprak. Een boek dat ik later voor mijn moeder kocht omdat we allebei geïnspireerd waren door haar verhaal en liefde voor de natuur. Arita vertelde destijds hoe het voelde om alleen te zijn, zonder alle mensen die haar identiteit bepaalden.
Helemaal alleen in de woestijn ontdekte zij wie ze was.
Ze had niemand meer om op terug te vallen. Alleen zichzelf. Want daar stond ze dan, in de bedreigende omgeving van een verlaten woestijn. Met drie kamelen onder een sterrenhemel in een wereld waar de mens niets voorstelde. Ze keek naar zichzelf:
Wat stel ik nog voor als niemand mij bevestigt of afkraakt?
schrijver Arita Baaijens
Nergens anders dan in de woestijn kon zij een antwoord vinden op de vraag: Wie ben ik?
Na een barre tocht zag Arita het antwoord in het zand verschijnen: “Ik ben… niks”. Het was een schokkende ervaring: “Heb ik 32 jaar geïnvesteerd in het zijn van een vrouw die niets is?” Een ander antwoord was er niet. Hier moest zij het mee doen. En zo besefte zij zich dat haar zelfbeeld was opgebouwd uit de reacties van andere mensen. Zonder al deze mensen, in de ongenadige woestijn, was zij niets. Het was schokkend en bevrijdend tegelijk. Ze hoefde zich niet meer te conformeren aan het beeld dat anderen van haar hadden.
Ze was vrij om niets te zijn.
Als ik de woorden van Arita op me laat inwerken, verdwijnt ook mijn zelfbeeld. De vrijheid om te zijn wat het moment van me vraagt. Dan kan ik gewoon ‘zijn‘. Hoef ik niet na te denken over welke rol ik mezelf moet aanmeten, hoe te reageren en wat sociaal wenselijk is. Gepieker of twijfels over iets wat ik gisteren deed is nutteloos, nadenken over morgen evenmin. In het nu zijn en reageren vanuit wat er zich voordoet. Vooral niet vanuit triggers die oude gedachten, emoties en dus zelfbeelden oproepen die niets te maken hebben met vandaag.
Niemand zit te wachten op een volwassen Didie die reageert als een klein meisje vanwege pijn uit het verleden.
Zo ontstaan de meest uitzichtloze ruzies en onmogelijke situaties. De uitdaging is groot, maar mooi: voortaan naar mezelf kijken vanuit het huidige moment en reageren op een manier die past bij de situatie. Als we dat allemaal doen, kunnen we heel veel onbegrip en ruzies voorkomen. Kijk maar eens hoe het voelt om jezelf te begrijpen vanuit het beeld dat nu waardevol is.
Op die manier wordt je identiteit vloeibaar, iets dat ontzettend veel mogelijkheden biedt
Je hoeft jezelf niet meer te kwellen met bedachte concepten over wie je hoort te zijn, wie je was, wat er van je verwacht wordt. Je mag vrijuit leven en elke dag iets nieuws ontdekken over jezelf. Alhoewel een zekere mate van herkenning altijd blijft bestaan. Wel zo handig als ik kleding draag in plaats van een astronauten pak en Nederlands praat tegen mijn zoontje. Maar ik mag morgen iemand anders zijn, niemand houdt mij tegen! De enige ‘beperking’ is de vorm waarin ik leef, mijn lichaam. Vanaf mijn geboorte tot aan mijn dood is dat het vehikel dat de vloeibare vorm binnen kaders houdt. Ik zorg er goed voor, maar laat het niet mijn zelfbeeld bepalen. Want bij een vrije identiteit is het lichaam geen obstakel meer.
De zoektocht van Jan Bor heeft mijn zelfbeeld losgeweekt van mijn gedachten.
Met een open blik gericht op alles wat mogelijk is in deze wereld. Een zee van ruimte om mezelf te leren kennen. Ik hoef niet langer te zoeken naar mijn ware ik. Haast heb ik ook niet meer: ik heb een leven lang de tijd om iedere dag te zijn wie ik zijn wil!
In de complete aflevering over identiteit, onderdeel van de 4-delige serie Kan ik de wereld veranderen?, kom je nog veel meer te weten over je zelfbeeld en identiteit.
- NPO2, De Boeddhistische Blik
- Terugkijken via NPO Start
