Het werk van de Duits-Koreaanse filosoof Byung-Chul Han leerde ik kennen tijdens de Open Universiteit webinar ‘Maakt deze tijd ons depressief?’. Daarin werd zijn populaire boek The Burnout Society besproken. Maar de schrijver heeft meerdere interessante werken op zijn naam staan. Daarom heb ik mij verdiept in zijn The Scent of Time, een culturele opvatting over onze preoccupatie met tijd.
Han beschrijft een samenleving die volledig is gefragmenteerd, het individu is waar het om gaat.
Geen universeel streven naar vorming zoals bij de humanistische opvatting of een samenhang binnen een volk met een scheppende geest zoals de holistische opvatting, maar een civilisatorische cultuur waarin het individuele resultaat allesbepalend is. De mensen zijn animal laborens geworden, lastdieren die gebukt gaan onder arbeidsdwang en de noodzaak tot presteren. We laten ons opjagen en zonder enige samenhang in het leven doen we er alles aan om zoveel mogelijk levens tegelijk te leiden.
Wie zit er nog stil?
De filosoof is pessimistisch over de huidige beschaving en verwerpt deze. We leven te midden van een tijdscrisis. Hij grijpt terug op sobere idealen van de contemplatieve mens die mediteert en rust vindt in de verveling. De dagelijkse hyperactiviteit ontneemt het leven van mensen elk vermogen om te verwijlen en te contempleren. Dit maakt een bevredigende ervaring van tijd onmogelijk. Han pleit voor een revitalisering van de vita contemplativa waarbij hij verwijst naar verschillende religieuze tradities zoals het christendom en (zen)boeddhisme. Volgens de filosoof is het opnieuw leren van de kunst van het verwijlen essentieel om de huidige tijdscrisis te overwinnen. Deze visie behoort tot de cultuurkritiek vanwege zijn uitvoerig omschreven aanklacht tegen de achteruitgaande vaardigheden van de mensen.
Cultuurkritiek of -pessimisme?
De keuzen en waarden van de cultuur worden door Han beoordeeld. Hij signaleert de tijdscrisis waarin we leven en beargumenteert waarom dat het geval is. Tegelijkertijd geeft hij – weliswaar summier – suggesties voor een betere levenshouding die maakt dat mensen het gevoel van zingeving opnieuw ervaren. Deze bespiegelingen laten ruimte voor positivisme tussen al het cultuurpessimisme dat Han beschrijft. In het essay onderzoekt Han de oorzaken en symptomen van dyschroniciteit in zowel historische als systematische termen. De crisis die hem bezighoudt is wat hij de temporele crisis noemt: het alomtegenwoordige gevoel dat men de tijd niet kan ervaren als een slepende duur, dat de tijd op de een of andere manier versnelt terwijl het dagelijkse bestaan steeds meer gekenmerkt wordt door dyschroniciteit, de ervaring van een tijd die zonder richting suist.
De oorzaak van de huidige tijdscrisis is de waarde die aan de vita activa wordt gehecht.
Dit leidt tot een dwang tot werken, die de mens degradeert tot een animal laborans. Het leidt tot een verlies van wereld en tijd. Zogenaamde strategieën van vertraging overwinnen deze tijdelijke crisis niet; zij verdoezelen zelfs het eigenlijke probleem. Wat noodzakelijk is, is een revitalisering van de vita contemplativa. De tijdelijke crisis wordt pas overwonnen als de vita activa, midden in haar crisis, de vita contemplativa weer in zich opneemt.
De essay is een aanklacht tegen de hedendaagse menselijke samenleving die niet meer stil kan zitten.
Er heerst een groot onvermogen om te ervaren wat hij ‘duur’ noemt. De versnelling van de tijd en het probleem van de dyschroniciteit, waarin de tijd alle betekenis verliest en ongecontroleerd in alle richtingen ronddraait, ontdoet de mensheid van zingeving. Door de gejaagdheid en dwangmatige activiteiten komen we niet meer tot rust en zijn we overgeleverd aan een gefragmenteerd, atomized, leven. Deze atomisering van het leven maakt het volgens de auteur radicaal sterfelijk. Dit leidt algemene onrust en haast en heeft negatieve impact op ons vermogen tot concentratie: Door de ontbrekende narratieve spanning kan de geatomiseerde tijd de aandacht niet lang vasthouden.
Zo wordt onze waarneming voortdurend gevoed met nieuwe of ingrijpende dingen.
In zijn essay behandelt Han de thema’s van de werkende versus de contemplatieve mens. Hierin komt ook het onderwerp van verwijlen aan bod alsmede de gejaagdheid. Vanuit deze tegenstellingen schrijft Han zijn betoog over tijdscrisis: ‘Het tegenovergestelde van vervulde tijd is een tijd zonder begin of einde, uitgerekt tot een lege duur’. Hierdoor krijgen we massaal haast. We hebben de indruk dat alles sneller gaat, maar in werkelijkheid is er geen werkelijke versnelling van het leven.
Het leven is gewoon gehaaster geworden, verwarrender en ongerichter. Door zijn verdwijning, heeft de tijd geen structurerende kracht meer.
De uiting van onze cultuur volgens Han
De inzichten van Han hebben mij doen stilstaan bij het fenomeen tijd.
We kunnen prima met tijd omgaan wanneer dit in een mystiek danwel een historisch perspectief wordt geplaatst. Dat zijn de voorwaarden die tijd de benodigde spanning geven. Maar in het heden hebben we geen narratief meer en bedienen we ons met informatie die bijdraagt aan de versnippering van tijd. De spanning en het kader ontbreken waardoor we van het een naar het andere springen zonder kans op verdieping of een leercurve die ons ervaring geeft. Die analyse biedt een wezenlijke bijdrage aan mijn perceptie op het leven en hoe daarin te handelen. De suggesties die Han aandraagt om een nieuwe weg te vinden in deze tijd zijn helaas summier. We doen er goed aan om te reflecteren, mediteren en te ‘zijn’ met wat is. Deze zen filosofische benadering heeft waarde, maar de laissez faire houding vraagt ook om een kritisch geluid aangezien zijn betoog over de animal laborens zo grondig is. Die diepgang mist de noodzaak tot de ontwikkeling van de contemplatieve mens.
Zelf lezen over tijd en het werk van de filosoof?
Boek: Han, Byung-Chul. The Scent of Time. A Philosophical Essay on the Art of Lingering (New Jersey 2017)
Artikel: Bartles, J.A., ‘Byung-Chul Han’s Negativity; or, Restoring Beauty and Rage in Excessively Positive Times’, The New Centennial Review, Michigan State University Press 21 nummer 3 (2021) 55-80
Websites
- Dunker, Anders. ‘A time for everything and nothing’, Modern Times Review.
- Gardels, Nathan. All That Is Solid Melts Into Information, Noema magazine
- Wyllie, Robert. ‘Byung-Chul Han and the Subversive Power of Contemplation’, Church Life Journal
