Komt het door je genen? Is een depressie het gevolg van een mentaal defect of heb je gewoon pech? De oorzaak van een depressie wordt vaak gezocht in individuele kenmerken, maar er was een tijd waarin dat anders was. En ook nu zijn er wetenschappers die de reden voor een depressie niet langer uitsluitend bij het individu leggen. Met deze hernieuwde inzichten verandert mijn kijk op depressie in de samenleving.
Daarom deel ik deze uitgebreide kennis over de oorzaken van een depressie
Geïnspireerd door mijn psychologische kennis uit oosterse tradities – met de notie dat er altijd een weg uit het lijden is zolang we de oorzaak maar willen zien – heb ik grote interesse in deze actuele kijk op het waarom van depressies. Ik heb altijd geleerd mijn geest kritisch te onderzoeken en die mogelijkheid hebben we allemaal. Blijf daarom ook kritisch op je eigen observaties en bevindingen. De enige waarheid bestaat in mijn ogen niet. Enkel het gezamenlijk streven naar het verzamelen van de beste vragen en mogelijke antwoorden die er op het moment van bevragen voor handen zijn.
Wat is de aanleiding voor deze depressie analyse?
Momenteel volg ik de masterstudie cultuurwetenschappen die het mogelijk maakte de webinar ‘Maakt deze tijd ons depressief?’ te volgen. De inzichten die ik met je ga delen, werden tijdens dit webinar op toegankelijke en gestructureerde uiteen gezet door cultuurwetenschapper Jeroen Vanheste. Vanheste doceert filosofie met het accent op cultuurfilosofie en de mental health humanities, waarin wordt onderzocht hoe de geesteswetenschappen kunnen bijdragen aan het denken over mentale gezondheidsproblemen. Vanuit cultuurwetenschappelijk perspectief heeft hij het fenomeen depressie nader bestudeerd. Zijn uiteenzetting over de oorzaken van een depressie en de ontwikkeling die het fenomeen doormaakt, heeft mijn ogen geopend.
Het gaat niet om mijn mening, maar kennismaking met opvattingen over depressie, soms tegenstrijdig, zodat je je eigen positie kunt bepalen.
Cultuurhistoricus Vanheste over ‘maakt deze tijd ons depressief?’
Hoe staat het er nu voor met depressies en burnout?
De getallen zijn de laatste decennia explosief toegenomen. Inmiddels slikt meer dan één miljoen mensen antidepressiva. Ook de aandacht in de media is toegenomen. Waarom zijn die getallen zo sterk gestegen? Aan de hand van onderzoek en analyse kun je vier mogelijke verklaringen noemen:
- Er is geen werkelijke toename, maar slechts een schijnbare toename: depressies zijn niet toegenomen, maar er is meer kennis en daardoor wordt het beter herkend
- De diagnose wordt tegenwoordig te makkelijk gesteld; er is een zogenoemde ‘overdiagnose’
- Er is een twijfelachtige rol voor de farmaceutische industrie, de markt heeft er belang bij
- De mens wordt opgejaagd door onze cultuur waardoor het aantal mensen met depressie toeneemt
Wat is een depressie eigenlijk?
Een depressie wordt beschreven in het DSM handboek, onder wetenschappers bekend als Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. Dit is de internationale standaard voor psychiatrische diagnose. In de laatste editie van dit handboek, DSM5, spreek je van een depressie wanneer je minimaal vijf van de negen bekende symptomen ervaart. Om precies te zijn:
- minstens vijf van de volgende symptomen zijn minstens twee weken aaneengesloten aanwezig geweest
- en wijken af van het eerdere functioneren
- ze zijn gedurende het grootste deel van de dag en bijna elke dag aanwezig
- minstens één van de symptomen is ofwel (1) een sombere stemming, ofwel (2) verlies van interesse of plezier
- en ze hebben geen andere oorzaak
De lijst van negen symptomen die voorkomen bij een depressie zijn:
- Sombere stemming
- Verlies van interesse of plezier in (bijna) alle activiteiten
- Significant gewichtsverlies zonder dieet, gewichtstoename, of duidelijk afgenomen of toegenomen eetlust
- Slaapproblemen
- Psychomotorische traagheid of juist opwinding
- Vermoeidheid of verlies van energie
- Gevoelens van waardeloosheid of extreme/onterechte schuld
- Verminderd denkvermogen, concentratie, of besluiteloosheid
- Preoccupatie met de dood, bijvoorbeeld suïcidegedachten
Het DSM handboek dient een positief doel. Voor DSM was er wildgroei aan diagnoses omdat er geen vaste criteria waren. Een psychiater kon de diagnose naar eigen inzicht stellen. Dankzij het handboek is er al jaren een houvast. Anderzijds is er ook kritiek op het boek. De criteria zijn soms vaag en niet exact. Wat is bijvoorbeeld ‘somber’? En niet iedereen is even somber. Hoe zwaar weegt de ervaring?
En komt die somberheid door een scheiding of zomaar uit het niets?
Ook zijn er geen zogenaamde biomarkers: fysieke criteria die stofjes in de hersenen meten. Verder zijn er 126 manieren om 5 te pakken uit verzameling van 9. Gevolg: weinig overeenkomst tussen typeringen van depressie. Bovendien ontbreekt de context in het handboek voor stoornissen. Depressie lijkt bijvoorbeeld vaker voor te komen bij groepen in armoede. Dat zie je niet terug in het DSM.
DSM is een belangrijk houvast voor de diagnose depressie, maar houd kritische kanttekeningen in gedachten
Wetenschapper Trudy Dehue, bekend van het boek De depressie-epidemie, zegt hierover: Een depressie kun je niet echt aanwijzen. Het is een lijst van symptomen, geen ding. Het is meer een verzameling gedragskenmerken. Haar boek werd bekroond met de NWO Eurekaprijs 2009: ‘Dit is een bijzonder boek, omdat het langs de weg van de historische analyse, met een goed onderbouwde methodologische en wetenschapstheoretische kritiek en op basis van een oprechte bezorgdheid over ontwikkelingen in de samenleving als onbetrouwbaar ijs ontmaskert wat altijd voor een stevig fundament werd gehouden.’
Naast de medische dimensie is er ook een persoonlijke kant aan een depressie
Wie je bent en hoe je in het leven staat vormen jouw ervaringen. Momenteel legt de samenleving veel nadruk op de mens als object: een verzameling van biologische, genetische en neurologische eigenschappen. Maar we zijn niet alleen ons brein. We zijn ook een subject, een persoon, iemand.
Een mens leeft niet alleen, maar reflecteert ook op zichzelf. Geeft zichzelf betekenis. Wat gebeurt er nu weer? Hoe moet ik me daartoe verhouden? Hoe ga ik om met depressief zijn?
Dr. Jeroen Vanheste over de mens als subject
Ook zijn we gesitueerd. Dat wil zeggen: je komt uit een bepaald gezin, je bent ergens opgegroeid, leeft in een bepaalde cultuur, in een economische situatie. Dat is je biografische achtergrond.
In de jaren zestig en zeventig was de psychiatrie – in tegenstelling tot de laatste decennia – erg mensgericht.
De psycho-analyse legde het accent op de vroege jeugd, de rol van de moeder bijvoorbeeld. Later, in de tachtiger jaren, voerde de biologische psychiatrie de boventoon en werd het accent gelegd op de hersenen. Inmiddels zijn we beland in de 21e eeuw en zoeken wetenschappers naar een nieuw evenwicht. Dat lijkt steeds meer gevonden te worden. Er is een terugkeer naar het van belang van de subjectieve dimensie. dat uit zich in bijvoorbeeld in grotere aandacht voor de ervaring van een depressie. We willen de depressie niet zozeer verklaren, maar vooral beter begrijpen. Er is aandacht voor de omschrijving van de ervaringen binnen de context waarin mensen leven. Er wordt gesproken over hevig piekeren of een gevoel van leven in de mist. Deze verslagen vind je steeds vaker terug in boeken en films waardoor mensen zich beter tot elkaar kunnen verhouden.
Dit nieuwe evenwicht biedt een andere kijk op de oorzaak van depressies
Het is niet langer een of-of kwestie; biologisch of vanuit de ervaring, maar beide oorzaken vullen elkaar aan. Steeds meer filosofen, cultuurwetenschappers én psychiaters vragen aandacht voor herwaardering van de ervaring. Je vindt deze persoonlijke getuigenissen terug in boeken, series en films zoals:
- The Bell Jar van Sylvia Plath
- PAAZvan Myrthe van der Meer
- The Yellow Wallpaper van Charlotte Perkins Gilman (over een jonge depressieve vrouw waarbij de depressie alles te maken heeft met de positie van de vrouw en cultuur waarin zij leeft)
- Herzog van Saul Bellow (een roman over iemand die zich uit een diepe depressie weet te trekken, fictie maar gebaseerd op ervaringen van de auteur zelf)
- The Singing Detective
- Bleu
- Melancholia
- Hours
Je ziet hoe personen worstelen met hun depressie. Ze komen deze te boven of gaan eraan ten onder.
Niet alleen persoonlijke, maar ook culturele factoren kunnen een depressie veroorzaken
Bij de persoonlijke ervaringen kan de nadruk op het individu liggen, terwijl de depressie mogelijk voortkomt uit de manier waarop je leeft. Dit zijn de structurelere factoren die te maken hebben met de cultuur zoals secularisering: het wegvallen van traditionele beschermende bastions zoals religie of een groot gezin. We moeten het alleen doen. Een groter aantal mensen leeft ook alleen. We hebben het in die zin sowieso moeilijker in onze cultuur.
Wat maakt het dagelijks leven nu zo moeilijk?
Volgens de analyse uitgevoerd door cultuurwetenschapper Vanheste vertoont deze tijd een duidelijke oorzaak voor depressies: de verbindingen zijn verbroken. De Zwitsers-Britse onderzoeksjournalist Johann Hari schreef er een bestseller over: Verbinding verbroken, verslag van een persoonlijke zoektocht naar de achtergronden en oorzaken van depressie. De aard van onze samenleving is zodanig – denk aan werk, contact met familie, online onderwijs – dat het kritische noodzakelijke verbindingen ondermijnt.
Het werk van Hari sluit volgens Vanheste aan bij de hedendaagse auteurs waarin de mens als prestatiesubject wordt herkend.
Het systeem waarin we leven dwingt onszelf geweld aan te doen met alle gevolgen van dien. We moeten voortdurend meebuigen en worden continu opgejaagd. Depressie is onvermijdelijke keerzijde van ultra kapitalisme. De Nederlandse filosoof Bert Van de Bergh (Schaduw van de zwarte hond) zegt in lijn hiermee: depressie is afstemmingsstoornis. Mens en wereld zijn niet langer goed op elkaar afgestemd. Je voelt je niet langer veilig en geborgen; de wereld voelt niet langer aan als een thuis.
Veroorzaakt onze cultuur nog meer mentale problemen?
Wat is het bredere probleem? Wat zijn de rampen van deze tijd? Sinds de jaren tachtig heeft de culturele transformatie geleid tot een consumerende, competitieve maatschappij. Het lijkt erop dat we allemaal zijn opgebrand en leiden massaal aan een burn-out (The Burnout Society van Byung-Chul Han). We lijden door een wereld van bureaucratie, de drang om alles steeds beter te bijhouden, targets, audits en opvoeren van performance. We koersen af op een ramp van mentale gezondheid.
Of is deze periode van depressies heel gewoon?
Historicus Vanheste biedt met zijn analyse ook relativerende woorden. Is dit nu echt de eeuw van de uitputting of is er niet zoveel nieuws onder de zon? Hiervoor gaat de onderzoeker ruim eeuw terug, naar het einde van de 19de eeuw. Er was toen een golf van mentale gezondheidsproblemen: neurasthenie (zenuwziekte) Dit verschijnsel werd in verband gebracht met de versnelling van de tijd (de telegraaf, de stoommachine). Alles draaide om productie en efficiency. Ook Freud schreef na de Eerste Wereldoorlog over de mentale problemen van de tijd: de mensen onderdrukken wat zij eigenlijk willen ten koste van de mentale gezondheid.
Deze inzichten relativeren de huidige cijfers van 1 miljoen gebruikers van antidepressiva. Daarmee is de depressie hausse niet te ontkennen, maar geeft wel te denken.
De cultuurkritische analyse biedt ook suggesties voor een positieve aanpak van de depressie golf.
- Stap uit de ratrace. Ga onthaasten en neem afstand van de razernij. Wel makkelijker gezegd dan gedaan, want als je helemaal vastzit in je dagelijkse routine?
- Werk aan je weerbaarheid met behulp van zelftechnieken zoals mindfulness. Deze suggestie geeft sommige mensen ook te denken: het leidt af van structurele problemen en je moet het alsnog zelf oplossen.
- De aanpak van de narratieve psychiatrie: behandelingen gericht op verhaal van de patiënt: maatwerk. Er zijn momenteel honderden verschillende therapieën. Niet 1 is de beste; het is taal van de psychiatrie om per patiënt een soort programma op maat samen te stellen.
Vanuit de narratieve psychiatrie ontstaat specifieke aandacht voor het unieke verhaal van de patiënt
Mogelijk kunnen we met z’n allen een wending maken waarbij wij in onze cultuur de mens niet langer zien als een autonoom competitief individu, maar als verbonden met de wereld en elkaar. Die verbinding heeft niet alleen een positieve uitwerking op onze mentale gezondheid, maar ook op die van de samenleving als geheel. Ook de Duits-Koreaanse filosoof Byung-Chul Han benadrukt de ‘nieuwe’ noodzaak tot verbinding.
We hebben tegenwoordig geen verhalen meer die helpen ons leven zin en richting te geven. Alles wat overblijft zijn losse stukjes informatie.
Filosoof Byung-Chul Han over de kracht van verbinding
De onderlinge verbinding is verdwenen. Maar er is hoop op een nieuwe narratief: “Misschien zullen we nieuwe verhalen ontwikkelen, die geen hiërarchie veronderstellen”, vertelt hij tijdens een interview in het cultuurfilosofische magazine Noema. Han vestigt zijn hoop op de kracht van cultuur. “Wat na de pandemie het meest herstel behoeft, is cultuur. Culturele evenementen zoals theater, dans en zelfs voetbal hebben een ritueel karakter. De enige manier om de gemeenschap nieuw leven in te blazen is via rituele vormen.”
Mijn boodschap voor jouw innerlijke kracht:
Mocht je ervaren dat het huidige leven je mentaal ongezond maakt, probeer dan de kracht te vinden om als individu, samen met gelijkgestemden of door middel van maatwerk de levensenergie in jezelf terug te vinden. Niet alle oorzaken liggen bij jezelf. Deel je kwetsbaarheden en benader mensen die je helpen op zoek naar de weg die bij jou past. En laat je verwonderen door oude rituelen en kunst. Een nieuw geluid, de compositie van muziek of kleur, al je zintuigen maken dat je leeft.
Jeroen Vanheste publiceerde onder meer de boeken Denkende romans (2017) en Animo. Een kleine filosofie van het spelende leven (2020).
Aan dit artikel kan geen enkele medische waarheid ontleend worden. Ook is niemand van de genoemde personen in dit artikel verantwoordelijk voor medische claims. Zoals ik aan het begin heb vermeld: iedereen is verantwoordelijk voor zijn eigen keuzes en ik raad je aan zelf te bepalen waar je goed aan doet, al dan niet met jouw medische contactpersoon.
